مهندسی پدافند غیرعامل در صحنه عاشورا

از مجید موحدی امین

 

مهندسی محیط بحران
صحنه‌‌‌‌های دفاع مظلومانه حضرت امام حسین(ع) و یارانش در کربلا دارای ابعاد و ارزش‌‌های متنوعی است که با بررسی هر یک از این ارزش‌‌ها باب جدیدی از معرفت نسبت به آن بزرگوار و اصولاً رفتار عمیق ائمه اطهار(ع) گشوده می‌‌شود.
پیام‌‌های معنوی و عظمت و شکوه ایثار این صحنه همچون خورشیدی است که جلوه ستارگان درخشان حرکت‌‌های جانبی را از نگاه ظاهری اولیه می‌‌پوشاند. در حالیکه هر یک از این رفتارهای ضمنی، خود خورشیدی تابان و الگویی ارزشمند در طول تاریخ محسوب می‌‌شوند.
از جمله این ارزش‌‌ها شیوه مدیریت بحران نظامیِ تحمیل شده بر اباعبدالله الحسین و یاران اوست. مدیریت بحران ابعاد گسترده‌‌ای را شامل می‌‌شود که بعد نظامی و دفاعی تنها گوشه‌‌ای از این ابعاد است و بخشی از شیوه‌‌های نظامی آن بزرگوار مجموعه‌‌ای از تمهیدات مهندسی محیط بحران یا پدافند غیرعامل است.
آن حضرت قبل از نبرد عاشورا مراحلی را طی کردند که خلاصه‌‌اش شفاف‌‌سازی حق و باطل و در عین حال همراه با تفکر و تعمق ابتکار عمل از سوی جبهه حق بود. بدین ترتیب هنر بهره‌‌گیری صحیح از حداقل امکانات در مقابل دشمنی که از حداکثر امکانات بهره‌‌مند بود ثبت شد.
مدیریت ذکاوتمندانه عبور از بحرانی بزرگ و تحمل شکستی مقطعی و ظاهری و رسیدن به الگویی از پیروزی پایدار و غرورآفرین در طول تاریخ توسط سیدالشهدا(ع) و یارانش به یادگار ماند.
اصولاً رفتار سالار شهیدان و تمامی همراهان او تا قبل از تاسوعا کاملاً غیرنظامی و به دور از هرگونه مقابله جنگی و نظامی بود به طوری که حضور زنان و کودکان چنین حکایت می‌‌کرد و انگیزه این سفر براساس دعوت‌‌های مکرر بزرگان و نمایندگان اهل کوفه در راستای اهداف فرهنگی آن امام در منطقه کوفه بود. اما پس از اتمام حجت آن حضرت و اجتناب از درگیری با پیشنهاد بازگشت و اصرار جبهه باطل بر تحمیل بیعت یا جنگ ورق برگشت و صحنه تدابیر و تمهیدات مقابله نظامی و جنگی به عنوان بحرانی کاملاً جدی آغاز شد. جالب این‌‌که تمامی زمان اجرای این تدابیر از غروب روز تاسوعا تا صبح روز نبرد یعنی فقط یک شب تا صبح بود. رحمت و درود بر چنین مدیری که در شرایط بسیار سخت تحمیل شده از طرف قدرت نظامی وقت دکترین برتری خون بر قدرت نظامی را طراحی و به خوبی اجرا کرد. در چنین شرایطی آن حضرت و همراهان جملگی می‌‌دانستند که فردا در این مقابله نظامی نابرابر شکست خواهند خورد؛ ولی با همتی کامل و عزمی راسخ در همان محدودیت زمانی یک شب تمامی تمهیدات غیرعامل را درحد ممکن به اجرا درآوردند.

پدافند غیرعامل
پدافند غیرعامل شاخه‌‌ای از مهندسی دفاع محسوب می‌‌شود و می‌‌توان این رشته را علم به کارگیری عوامل محیطی در خدمت دفاع تعریف کرد. در این بخش از مهندسی رزمی هر آنچه در محیط وجود دارد. از جمله زمین، ساختمان‌‌ها، پوشش گیاهی، شرایط فیزیکی محیط مثل دما و نور می‌‌تواند به عنوان عناصر طراحی دفاعی قرار گیرد. از ویژگی‌‌های شاخص این شیوه عدم به کارگیری عامل انسانی در حین دفاع است . این ویژگی یعنی عدم مداخله نیروی انسانی، خود زمینه‌‌ای است برای افزایش توان دفاع و مکمل قرار گرفتن پدافند غیرعامل با حرکت دفاعی نیروی انسانی ( یعنی همجواری و پوشش‌‌دهی پدافند غیرعامل و پدافند عامل). تعاریف فوق‌‌الذکر در علوم دفاعی امروزی پس از گردآوری تجارب مهندسی نبردهای متنوع جهان، شکل گرفته است و قدرت‌‌های نظامی موجود به صورت‌‌های مختلف و ترکیب‌‌های گوناگون و پیچیده در طرح‌‌های دفاعی از آن‌‌ها استفاده می‌‌کنند.

آرایش نظامی
داشته‌‌های محوطه پیرامون خیمه‌‌گاه چندان متنوع نبود؛ ولی هر چه بود به خوبی به کار گرفته شد. خاک، شیب زمین، جهت‌‌گیری جغرافیایی، خیمه‌‌ها، چوب و خاشاک و تجهیزات کاروان، عمده عناصری بود که می‌‌توانست در شرایط محدود و زمان بسیار محدودتر( یک شب تا صبح) طراح پدافند غیرعامل را یاری کند.
اختفا به‌‌وسیله خیمه‌‌ها
اختفا به معنای خارج شدن از افق دید دشمن و استتار به معنای حضور در میدان دید دشمن در حالیکه توان شناسایی به گونه‌‌ای کاهش یابد. اختفا و استتار دو موهبت مستقل از مقوله پدافند غیرعامل است.
خیمه‌‌هایی که تا روز تاسوعا با پراکنش باز و کم‌‌تراکم نصب شده بودند، برچیده شدند و دوباره با آرایشی جدید و با هدف اجرای تمهیدات اختفایی برپا شدند. شکل جدید همجواری خیمه‌‌ها امکان چشم‌‌انداز و دیدرس دشمن به محوطه درونی حلقه خیمه‌‌ها را به حداقل ممکن کاهش می‌‌داد و در این صورت نشانه‌‌روی و تیراندازی به محیط با مشکل مواجه می‌‌شد.

موانع ریسمان خیمه‌‌ها
این شکل از آرایش اختفائی خیمه‌‌ها به تداخل ریسمان‌‌های هر خیمه با خیمه مجاور، عبور نیروی انسانی مهاجم را دچار خلل می‌‌کرد و در قیاس محوطه نبرد یک مانع و عنصر کاهش‌‌دهنده حرکت سواره وپیاده دشمن محسوب می‌‌شد.

موانع خندق
پس از مکان‌‌یابی جدید خیمه‌‌ها با فاصله کمی گرداگرد خیمه‌‌ها چاله‌‌ای شبیه به خندق و در مقیاس کوچکتر حفر شد. به علت سختی اجرای این خندق و خستگی مفرط عوامل اجراکننده، با همت جمعی و نوبت‌‌بندی فعالیت این تمهید به اندازه‌‌ای شکل گرفت تا عبور مهاجمین سواره و یا پیاده را با مشکل روبه‌‌رو کند. تعریف کنونی موانع نیز براساس ایجاد مزاحمتی در عبور استوار است و همین مزاحمت موجب توقف و مکثی کوتاه در تهاجم و همچنین به مانند سنگری برای نشانه‌‌روی بهتر تیراندازان مدافع می‌‌شد.

موانع اشتعالی
در همان شب نفراتی برای جمع‌‌آوری چوب و خاشاک و نی از زمین‌‌های اطراف مأمور شدند. این خاشاک مواد اولیه و هیزم اشتعالی ( شعله‌‌ور‌‌شونده) را در میان خندق فراهم می‌‌ساخت. نی و خاشاک قبل از شعله‌‌ور شدن موجب دست و پاگیر شدن مهاجم پس از شعله‌‌ور شدن و خطر آتش گرفتگی را برای مهاجم فراهم کرد.
استحکامات خیمه‌‌ها
کارآیی دیگری نیز برای پوشش خیمه‌‌ها به عنوان عنصر استحکاماتی در مقابل پرتاب تیر قابل طرح است. استحکامات در عرف مهندسی رزمی به معنای امروزی به عواملی که در برابر مخربه دشمن دارای مقاومت نسبی باشد اطلاق می‌‌شود. ضربات مخربه براساس فن‌‌آوری امروز عبارتند از گلوله‌‌های تانک و موشک و خمپاره و امثال آن. مصادیق استحکامات نیز با میزان قدرت تخریبی موارد فوق‌‌الذکر عبارتند از لایه‌‌های ضدگلوله و ضد تانک و ضد خمپاره و توپ از مواد و مصالح فلزی بتنی و خاکی. بوده است که لایه‌‌های پارچه‌‌ای خیمه‌‌ها را می‌‌توان در کاهش خطرات مربوط به نیزه و تیر و شمشیر مؤثر دانست و بر این اساس مجموعه خیمه‌‌ها را نوعی استحکامات در برابر تیرهای کمانداران محسوب کرد.

مسیر دفاعی در میانه خیمه‌‌ها
انواع راه‌‌های ارتباطی (دسترسی) موجود در محیط بحران از جمله موضوعات طراحی مهندسی پدافند غیرعامل محسوب می‌‌شوند. در کربلا طرح حلقوی خیمه‌‌ها به‌‌وسیله یک مسیر دسترسی با عرض کم و قابل‌‌کنترل محوطه باز اطراف خیمه‌‌ها را از میان حلقه دوم یعنی خندق عبور می‌‌داد و به محوطه میانی خیمه‌‌گاه مرتبط می‌‌ساخت.
این مسیر دستیابی و محدودیت عرضی آن که به وسیله حلقه خندق و خیمه‌‌ها شکل می‌‌گرفت؛ در واقع موجب محدودیت جناح یا زاویه درگیری می‌‌شد. بدین ترتیب مواجهه و رویارویی آنی و امکان غافلگیر کردن دشمن تا حد قابل توجهی سلب می‌‌شد.
در این صورت دشمن مجبور می‌‌شد عامل طولانی شدن زمان درگیری را تحمل کند و شیوه یورش آنی که با تعداد زیادی مهاجم می‌‌توانست کارساز باشد به شیوه جنگ میدان‌‌داری با نظام و زمان‌‌بندی قابل کنترل‌‌تر تبدیل شود. قابل ذکر است که افزایش عامل زمان در ترکیب با پدیده‌‌های دیگری همچون روحیه افراد مهاجم و نوع فرهنگ آن‌‌ها از فشارهای عصبی و عذاب وجدان لشکر مهاجم به دست‌‌یافته‌‌های جدیدی در جهت منافع سپاه حسین(ع) منجر می‌‌شد؛ زیرا به هر حال کوفیان می‌‌د‌‌انستند که خود دعوت‌‌کننده حسین(ع) بوده‌‌اند و اکنون با تطمیع و جوزدگی و ارعاب به جنگ با او رفته بودند.
اختفا در فراز و نشیب زمین
در جابه‌‌جایی خیمه‌‌ها و مکان‌‌یابی جدید حداکثر بهره‌‌گیری از شرایط توپوگرافی زمین انجام شد. نواری از تل خاکی منحنی شکل در آن حوالی وجود داشت که از شمال و غرب تا جنوب امتداد داشت و تنها یک سمت آن به طرف مشرق باز بود و در واقع همین قسمت روبه‌‌روی دشمن قرار داشت. امام(ع) در مکان‌‌یابی جدید خیمه‌‌ها را در میان تل قرار داد. در میانه نوار تل خاکی نیز زمین نسبت به سطح عمومی دشت کمی پایین‌‌تر بود به طوری‌‌ که از دور به‌‌درستی حرکات داخل تل دیده نمی‌‌شد و این تمهیدی دیگر از سوی امام(ع) در کاهش دیدرس دشمن و اختفا نسبی مجموعه اردوگاه بود. بنابراین حرکت آرام لشکر ابن‌‌سعد در نقطه‌‌ای برای صدور فرمان قطعی فرمانده شروع شد و ستون‌‌ها و دسته‌‌های لشکر اهل کوفه رو به طرف مغرب و با فاصله‌‌ای از ضلع غربی رودخانه فرات ایستادند.

نتیجه تمهیدات مهندسی
پس از نزدیک شدن دو لشکر از صبح تا مدتی حدود یک سوم روز، تعدادی از یاران آن حضرت به لشکر دشمن نزدیک شدند و ایشان بیانات مبسوطی را در اتمام حجت و ممانعت از درگیری نظامی بیان داشتند، ولی عاقبت ابن‌‌سعد دستور یورش همه‌‌جانبه را صادر کرد و نزد خود می‌‌پنداشت در این مرحله از تهاجم عمومی کار نبرد یکسره خواهد شد؛ اما عملکرد شیوه‌‌های پدافند غیرعامل گام‌‌به‌‌گام تأثیر خود را در صحنه‌‌های نبرد نمایان می‌‌ساخت ومهاجمان مجبور به انفعال و تغییر روش می‌‌شدند. محدودیت جناح در اردوگاه امام(ع) که به‌‌وسیله خندق آتش و تل خاکی اطراف و چیدمان دیوارگونه خیمه‌‌ها اجرا شده بود؛ مانع توفیق در یورش عمومی شد. یورش عمومی بسیار متراکم و همه جانبه بود و حرکت افراد پیاده میان لشکر مهاجم که چندان اطلاعی از اوضاع خط مقدم لشکر نداشتند با انرژی زیاد به طرف جلو انجام شد که با حمله حساب‌‌شده کماندارانِ باب ورودی اردوگاه حسین(ع) مواجه شد و به عقب‌‌گردی آشفته رنگ باخت، به‌‌طوری که عده‌‌ای در این تراکم تلف شدند و ضربه روحی مؤثری بر تمامی لشکر کوفه وارد شد و به ناچار پس از عقب‌‌نشینی‌‌ای که بر مهاجمان کوفی به رغم برتری نفرات، تحمیل شد پس از آن بود که زمینه برای ثبت وقایع و حماسه ایثار و شهادت روز عاشورا در تاریخ باز شد و امکان تماشا و تدقیق در صحنه رویارویی تمام باطل با همه رذالتش علیه تمامی حق با همه لطافتش برای تاریخ مهیا گردید.

به نقل از سایت: http://www.iricap.com/magentry.asp?id=6589